توحید خانه – آثار تاریخی اصفهان

دربارهٔ بانی و تاریخ تأسیس توحیدخانه اختلاف نظر وجود دارد، به گونه‌ای
که در برخی منابع  تأسیس و بنای آن به شاه اسماعیل اول صفوی نسبت شده و دربارهٔ علت تأسیس آن آمده است
که شاه اسماعیل که به دلیل مشاغل سلطنتی از ارشاد مریدان بازمانده بود،
منصبی رسمی و غیرنظامی با عنوان «خلیفه‌الخلفا» تعیین کرد تا در توحیدخانه به ارشاد صوفیان و سالکان بپردازد.

در برخی منابع دیگر دستور بنای توحیدخانه را به شاه عباس نسبت داده و بیان شده‌است
که به دستور شاه طهماسب دوم صفوی در پشت عمارت عالی‌قاپو گنبدی
وسیع برای «صوفیان صافی ضمیر صاحب ذکر» بنا شد که آن را توحیدخانه نامیدند.

بنابر شواهد تاریخی عمارت توحیدخانه در روزگار صفوی محل عبادت صوفیان
و جایگاه «خلیفهالخلفا» قطب و پیشوای صوفیان صفوی بود که به عنوان یک مکان مقدس
عدالت ‌خواهان در آن بست می‏‌نشستند و هیچ کس حق نداشت با سلاح وارد آن شود.

این بنا از لحاظ انگیزه تأسیس و نیز آیین‌ها و مراسمی که در آن انجام می‌شده
با مکان‌هایی مانند خانقاه، زاویه و صومعه که بیشتر سلوک فردی صوفیان باعث تأسیس و رونق آن‌ها بوده، تفاوت داشته‌است.

براساس منابع موجود آیین‌ها و مراسم توحیدخانه بدین شرح بوده که صوفیان باید عصر هر روز در توحیدخانه حاضر و به ذکر و فاتحه‌خوانی مشغول می‌شدند.

عصر روز پنج‌شنبه امرا، خان‌ها، سلاطین و عمال هر ولایت تاجی بر سر می‌گذاشتند
و در توحیدخانه به نیت سلامتی شاه حمد و سوره می‌خواندند و اگر کسی از این رسوم تخلف می‌کرد می‌بایست به صوفیان وجهی می‌پرداخت،
این آداب حتی در سفرها نیز رعایت می‌شد و افرادی به نام «ناظران بیوتات» چادر توحیدخانه و فرش، غذا و دیگر مایحتاج سفر را برای صوفیان فراهم می‌کردند.

همچنین گفته می‌شود این بنا در عهد شاه عباس اول محل تجمع صوفین بوده‌است
و گروهی از ایشان در شب‌های جمعه در این محل، گرد آمده و به جان شاه دعا می‌کرده‌اند.
حتی گفته شده که خود شاه نیز گاهی در این حلقه حضور می‌یافته‌است.